Một nỗ lực chung của Trung Quốc và Nhật Bản nhằm làm yên vùng biển sau nhiều vụ đụng độ hải quân - trong đó có việc các tàu chiến và máy bay trực thăng Trung Quốc “quấy nhiễu” lực lượng Phòng vệ hàng hải Nhật Bản - có thể sớm khôi phục bình yên ở Biển Đông Trung Hoa (Trung Quốc gọi tắt là Đông Hải).

Cuộc gặp giữa Thủ tướng Nhật Bản Yukio Hatoyama và người đồng cấp Trung Quốc Ôn Gia Bảo cuối tháng 5 - trước khi ông Hatoyama từ chức - được cho là đã thiết lập một đường dây nóng và thỏa thuận khung giải quyết các vụ việc hàng hải trước khi chúng trở thành một cuộc khủng hoảng.

Giới phân tích cho rằng, Hải quân Quân đội giải phóng nhân dân Trung Quốc (PLAN) đang phát triển quá “phù hợp” với tham vọng giành quyền làm chủ Biển Đông. Cùng thời điểm ấy, một “Thỏa thuận về các sự kiện trên biển” giữa Mỹ và Trung Quốc tỏ ra quá chậm chạp trong tiến trình cụ thể hoá.

Mỹ tuyên bố tàu Impeccable của họ bị nhiều tàu Trung Quốc "khiêu khích". Ảnh: Reuters

Thiếu một cốt lõi quy định hành xử như vậy, thì nguy cơ một đụng độ nhỏ có thể nhanh chóng leo thang thành cuộc đối đầu lớn hay thậm chí tồi tệ hơn trên vùng biển Đông Á là rất dễ xảy ra.

"Một thỏa thuận hay quy định để ngăn chặn va chạm và tránh làm các sự việc leo thang là cần thiết và thích hợp”, Thiếu tướng hải quân Mỹ Eric McVadon đã nghỉ hưu, một cố vấn cấp cao nghiên cứu châu Á - Thái Bình Dương thuộc Học viện phân tích chính sách đối ngoại ở Virginia cho biết. ’

’Trung Quốc muốn Mỹ ngừng các hoạt động thu thập tình báo thông tin ở gần Trung Quốc và Mỹ muốn tiếp tục hoạt động này chừng nào có thể để hành động nhanh chóng trong trường hợp có xung đột”, ông nhấn mạnh.

McVadon đề cập tới việc mở rộng một thỏa thuận hiện có năm 1998 - Hiệp định Tư vấn Hàng hải Quân sự (MMCA) giữa Mỹ và Trung Quốc. Trong khi đó, những người khác lại nói tới một “Thoả thuận về các sự kiện trên biển” như là mục tiêu quan trọng hàng đầu.

"Một thoả thuận như vậy, nếu được đàm phán theo đúng tinh thần sẽ tạo điều kiện dễ dàng cho các mối quan hệ trở nên giá trị hơn”, David Winkler của Quỹ Lịch sử Hải quân tại Washington, DC cho biết. ’

’MMCA xây dựng mang lý thuyết tư vấn để thúc đẩy an ninh hàng hải quân sự , nhưng nó không giống như Thỏa thuận về các sự kiện trên biển ký kết giữa Mỹ và Liên Xô - thường gọi là INCSEA - yêu cầu cuộc gặp hàng năm để đánh giá lại tình hình hay thiết lập kênh thông tin đặc biệt làm cầu nối giữa các tàu chiến, tàu buôn giữa Mỹ và Liên Xô”.

Vì Mỹ và Trung Quốc chưa bao giờ chính thức là đối thủ, cũng không có những căng thẳng thậm chí leo thang tồi tệ hơn như Mỹ và Liên Xô trải qua vào giữa thời Chiến tranh lạnh. INCSEA - được ký kết vào đầu những năm 1970.

"INCSEA vẫn còn hiệu lực, thậm chí khi Chiến tranh Lạnh đã qua đi 20 năm. Trong khi quan hệ giữa Washington và Moscow bị đóng băng ở hai thập niên qua, thì nhận thức về nguy cơ tiêu diệt hạt nhân dần dần biến mất", Winkler nói.

"Ngày nay, hải quân hai nước đã cùng tham gia hoạt động ở nhiều khu vực, gần đây nhất là chiến dịch chống cướp biển ở Đông Phi. Các cuộc trao đổi hàng năm đã tạo điều kiện thuận tiện cho những hợp tác như vậy”.

Thoả thuận Mỹ - Liên Xô có hiệu quả vì là một hiệp định hải quân với hải quân, nghĩa là ở “dưới tầm ngắm” của các nhà hoạch định chính sách cấp cao. Đồng thời, cũng có lý lẽ cho rằng, vào thời điểm ký kết, hiệp định nhận được sự ủng hộ vì Hải quân Liên Xô mạnh hơn Mỹ.

"Nó mang lại uy tín để hải quân Liên Xô có mối quan hệ song phương với các cộng sự Mỹ", Winkler phân tích. "Nhưng thực tế này có thể không tồn tại với PLAN khi PLAN được cho là một bộ phận của quân đội. PLAN khó có thể có quan hệ riêng với Hải quân Mỹ”.

Trên thực tế, quan chức quân sự Trung Quốc ngày càng khó chịu trước việc Mỹ tiếp tục sử dụng những tàu công nghệ tiên tiến, phức tạp cùng máy bay tại những nơi họ không được chào đón, như vùng biển ngay gần căn cứ tàu ngầm hạt nhân mới của Trung Quốc trên đảo Hải Nam. Hải quân Mỹ đơn giản đã phớt lờ thực tế Trung Quốc muốn tất cả hoạt động thu thập thông tin, tình báo của tàu và máy bay tuần tra hàng hải của Mỹ gần Trung Quốc phải dừng lại.

"Họ không muốn nói về điều đó nhưng muốn Mỹ dừng lại. Trung Quốc có mục tiêu là làm rõ quy định Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) mô tả trong Công ước LHQ về luật Biển (UNCLOS) về việc cho phép các hành động trên”, McVadon nói. "Hầu hết các nước nhất trí với Mỹ rằng, những hành động ấy là được phép, còn Trung Quốc thì nỗ lực khẳng định, EEZ và không gian trên đó là lãnh hải và không phận của họ".

Một quan chức Mỹ tham gia phiên họp đầu năm nay về “Những sự kiện trên Biển” nơi quan chức hải quân và chuyên gia dân sự Mỹ - Trung họp bàn đã mô tả không khí là “độc thoại”.

Trung Quốc đã từ chối chấp nhận chiến lược hàng hải của Mỹ khi đó là những quy tắc bắt nguồn từ hành động hợp tác quốc tế và tự do hàng hải ở tất cả vùng biển bên ngoài lãnh hải.

"Điều đáng nói là, các hành động và mục tiêu khu vực của Trung Quốc lại tồn tại trong sự căng thẳng khi nước này gia tăng những lợi ích toàn cầu. Là một cường quốc kinh tế đang gia tăng nhanh chóng, họ là một quốc gia được hưởng lợi đầu tiên từ sự ổn định hệ thống toàn cầu mà chiến lược này cung cấp", Peter Dutton, phó giáo sư Học viện Nghiên cứu hàng hải Trung Quốc thuộc Trường Hải quân Mỹ cho biết.

"Trung Quốc không thể có cả hai con đường. Nếu Trung Quốc muốn xây dựng một vai trò lãnh đạo toàn cầu lớn hơn, họ phải chấp nhận các quy tắc hoạt động trong hệ thống toàn cầu. Cái giá để tham dự việc bảo vệ các lợi ích ngày càng gia tăng ở nước ngoài của họ là chấp nhận hoạt động hải quân của những nước khác có lợi ích trong Biển Đông”, ông khẳng định.

* Còn tiếp

• Thái An (Theo Atimes)