Tuổi ĐHQG Hà Nội: 100, 60 hay 50?
Trước và sau ngày 15/5/2006, hầu như tất cả các báo, đài và mạng của ta, nhất là ở Hà Nội, đều trang trọng đăng tin Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) được tặng thưởng Huân chương Sao vàng cao quý nhất của Nhà nước nhân dịp làm lễ kỷ niệm 100 năm ngày thành lập (1906 – 2006).
Cũng qua các phương tiện thông tin nói trên, dân chúng, nếu chú ý nghe hay đọc, lại phát hiện ra rằng ĐHQGHN được thành lập theo một Nghị định ngày 10/12/1993 của Thủ tướng Chính phủ, theo đề nghị của Bộ Giáo dục và Đào tạo, trên cơ sở sát nhập 3 trường: Đại học Tổng hợp, Đại học Sư phạm Hà Nội và Đai học ngoại ngữ.
Hai thông tin trên đây, rõ ràng là mâu thuẫn với nhau. Câu hỏi về thời điểm ĐHQGHN ra đời còn bỏ ngỏ và cần đưa ra bàn luận.
Kế thừa quá khứ và căn cứ đích thực
Việc kế thừa quá khứ, kế thừa truyền thống của những tổ chức tiền thân là cần thiết, là đúng. Nếu không rõ ràng trong vấn đề này thì chúng ta sẽ gặp nhiều việc rắc rối. Lâu nay nhiều trường của ta vì muốn có một quá khứ lâu dài nên thường cố gắng tìm một thời điểm càng xưa càng tốt để xác định đó là năm tháng thành lập trường mình và vô tình đã làm thay đổi trật tự thực sự trong lịch sử giáo dục nước ta. Và cách làm đó rất dễ lan rộng sang các loại tổ chức khác khi viết về lịch sử một đơn vị, một dòng họ (gia phả) v.v...
Đối với vấn đề này, nên khẳng định nguyên tắc là phải căn cứ vào các văn bản chính thức đã có xác định rõ ràng thời điểm thành lập trường, rồi nếu cần, trên cơ sở đó sẽ nêu lên những mối liên hệ kế thừa, ít hay nhiều, chặt chẽ, sâu sắc hay chỉ có mức độ, của trường mình với các trường trước đó. Chỉ nên thay đổi thời điểm thành lập trong 2 trường hợp đặc biệt sau đây:
a) Không có văn bản chính thức thành lập trường,
b) Hoặc có, nhưng văn bản đã nhầm lẫn vì trường đã tồn tại trước đó từ lâu.
Như vậy, ĐHQGHN, theo văn bản giấy trắng mực đen của nhà nước, rõ ràng đã được thành lập vào năm 1993. Vậy theo những mối liên hệ kế thừa lịch sử nào, lại lấy năm 1906 là năm khai sinh Tổ chức Đại học Đông Dương (ĐHĐD) để cho rằng ĐHQGHN đã được thành lập cách đây 100 năm?
ĐHĐD và 100 năm không liên quan ĐHQGHN
Năm 1902, tại Hà Nội, chính quyền Pháp lập ra trường Y Dược (École de medecine et de pharmacie) để đào tạo y sĩ và dược sĩ phụ tá (auxiliaires) do BS Yersin làm hiệu trưởng (trường này cũng kiêm thêm nhiệm vụ đào tạo y sĩ phụ tá và cô đỡ đẻ). Với mục tiêu đào tạo như vậy và xét thêm thời gian đào tạo cũng như đối tượng tuyển sinh, có thể khẳng định đó là một trường trung cấp chuyên nghiệp. Tuy vậy, năm 1906 vì một lý do chính trị, Toàn quyền Đông Dương là Beau ra Nghị định gọi trường Y Dược đó là Université (tiếng Anh là University, từ 1906 đến 1945, tiếng Việt ta dịch là Đại học để phân biệt với école superieure dịch là Cao đẳng). Dù với bất cứ lí do gì, gọi trường Y Dược nói trên là Université là quá lố nên ngay lúc ấy dư luận người Việt cũng như người Pháp đều phản đối, vì vậy năm sau viên Toàn quyền Beau phải hủy bỏ nghị định trên.
Vậy phải chăng cái thời điểm 1906 không có ý nghĩa gì, hoặc nếu có thì chỉ liên quan đến các trường Y Dược, chứ không dính dáng đến những ngành nghề đào tạo của ĐHQGHN bây giờ.
Năm 1912, viên Toàn quyền khác là A.Sarraut nâng trường Y Dược này thành trường cao đẳng và cho mở lần lượt thêm ở Hà Nội một số trường cao đẳng khác như Sư phạm, Canh nông, Thú y vv... rồi cho dùng tên gọi Université Indochinoise (ĐHĐD) để chỉ chung một tập hợp tất cả các trường cao đẳng nói trên ở Hà Nội (nhưng chung cho cả Đông Dương thuộc Pháp).
Như vậy, từ 1912 đến 9/3/1945, xuất hiện tên gọi ĐHĐD với một quá trình thay đổi hay phát triển của các trường cao đẳng, trong đó đáng lưu ý là chỉ có 2 trường Y Dược và Luật khoa, khoảng sau năm 1940, được nâng lên thành trường đại học (tiếng Pháp gọi là faculté để phân biệt với trường cao đẳng), điểm chủ yếu là có thêm bậc đào tạo tiến sĩ, theo quy chế tổ chức của giáo dục nước Pháp thời đó.
Tôi muốn lưu ý một điều quan trọng là cách dùng tên gọi Université như trên là một sự “sáng tạo”của thực dân Pháp ở Đông Dương khác với cách dùng chính thức tên gọi đó ở nước Pháp cũng như khác với thế giới, ở 2 điểm sau đây:
a) Để chỉ tập hợp tất cả các trường cao đẳng và đại học có ở Hà Nội (còn ở Pháp chỉ có các faculté mới được nằm trong Université),
b) Không có một người đứng đầu ĐHĐD (ở Pháp và một số nước khác, người đứng đầu này thường gọi là recteur hay president, mà ta gọi là giám đốc) và không có một tổ chức hay bộ máy nào để đại diện cho ĐHĐD.
Các trường cao đẳng và đại học ở Hà Nội trực tiếp chịu sự quản lý của Tổng Nha giáo dục Đông Dương, môt kiểu như Bộ Giáo dục cho toàn Đông Dương. Vào khoảng gần 1940, nước Pháp cử một người vốn đang là recteur ở Pháp sang làm Tổng giám đốc Nha giáo dục Đông Dương nên ông ấy vẫn giữ danh hiệu recteur, nhưng ông ta chỉ ở Đông Dương một thời gian ngắn rồi trở về Pháp. Còn tất cả các người khác (tất nhiên đều là Pháp) đứng đầu Tổng Nha Giáo dục Đông Dương đều không có ai có chức vụ recteur.
Qua đó có thể thấy rõ: ĐHĐD là một tên gọi hữu danh vô thực hay đúng hơn nó chỉ có nghĩa là nền (hay hệ thống) giáo dục cao đẳng và đại hoc ở Đông Dương (mà cụ thể là một số trường ở Hà Nội). Và rõ ràng, các tổ chức có tên gọi Đại học hay Đại học Đông dương (1906-1945 hay 1912-1945) và cái mốc 100 năm không liên quan gì đến Đại học Quốc gia Hà Nội cả.
60 tuổi cũng không phải!
Nhà sử học Dương Trung Quốc (DTQ) đã viết một bài đăng, trên báo điện tử VietNamNet, với tiêu đề “100 năm hay 60 năm?”. Trong đó, ông DTQ có nêu thêm một thời điểm khác là 15/11/1945, ngày khai giảng các trường cao đẳng và đại học ở Hà Nội, sau Cách mạng Tháng Tám. Tại lễ khai giảng đó, ông Tổng giám đốc Nha Đại học vụ, thuộc Bộ Quốc gia Giáo dục, lúc đó là nhà trí thức Nguyển Văn Huyên, trong diễn văn của mình có hai lần nói đến cụm từ Đại Học Quốc Gia (ĐHQG) và cũng là lần đầu tiên cụm từ đó xuất hiện trong văn bản chính thức của nước ta. Từ 1945 đến nay đúng là 60 năm.
Cũng trong diễn văn khai giảng ngày 15/12/1945 của GS Nguyễn Văn Huyên, cụm từ Đại Học Quốc Gia được nhắc đến hai lần để nói về tập hợp các trường cao đẳng và đai học lúc đó có ở Hà Nội và rộng hơn là nói về nền giáo dục cao đẳng và đại học Việt Nam (lúc đó cũng chỉ có ở Hà Nội). Và lúc đó Nha Đại học vụ và ông Tổng giám đốc là GS Nguyễn Văn Huyên cũng đồng thời là cơ quan và thủ trưởng duy nhất quản lý các trường này.
Như vậy, Tổ chức ĐHQG (ra đời tháng 12/1945) với ĐHQGHN (ra đời năm 1993) cũng không có liên quan gì trực tiếp với nhau về cơ cấu tổ chức và chức năng nhiệm vụ. Hay nói cách khác không có thể coi ĐHQGHN đã được thành lập cách đây 60 năm.
Một sự lựa chọn hợp lý
Không có gì phải nghi ngờ rằng, ĐHQGHN trực tiếp kế thừa 2 trường đã tạo thành nó là Đại học Tổng hợp Hà Nội và Đại học Ngoại ngữ Hà Nội (trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã được tách ra khỏi ĐHQGHN). Trường Đại học Ngoại ngữ Hà Nội không kế thừa bất cứ một trường nào có trước 1945 nên chúng ta không cần xét đến ở đây. Chỉ trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (1956-1993) là có kế thừa một phần của trường Cao đẳng Khoa học có ở Hà Nội từ 1941 đến 1945 và nằm trong ĐHĐD (theo nghĩa đã nói ở trên).
Trường Cao đẳng này là chỉ về khoa học tự nhiên chứ không có về khoa học xã hội và để lại cho Đại học Tổng hợp một số nhà cửa và phòng thí nghiệm; môt số trợ giảng lúc đầu của Đại học Tổng hợp là sinh viên đã tốt nghiệp ở trường Cao đẳng khoa học này, còn các cán bộ giảng dạy chính về khoa học tự nhiên của Đại học Tổng hợp hồi đầu, chủ yếu, là những trí thức du học ở Pháp về. Đó là tất cả những gì mà ĐHQGHN kế thừa của ĐHĐD, từ trường Cao đẳng khoa học Hà Nội, thông qua trường Đại học Tổng hợp.
Qua những điều trình bày trên đây, sẽ có căn cứ hơn nếu cho rằng ĐHQGHN đã được thành lập từ 1956, năm thành lập Đại học Tổng hợp Hà Nội, vì phần chủ yếu của ĐHQGHN là Đại học Tổng hợp và vì Đại họcTổng hợp khi được xây dựng năm 1956 là một Université theo mô hình của Liên Xô, trong khi thành lập ĐHQGHN năm 1993 cũng là một Université; chỉ có khác là theo mô hình của Hoa Kỳ. Vậy phải chăng ĐHQGHN 50 tuổi (1956-2006) là hợp lý?
Một lần nữa chúng ta thấy: hoàn toàn không có căn cứ gì để khẳng định rằng ĐHQGHN đã được thành lập từ 15/12/1945, hay vô lý hơn nữa là từ 1906! Còn nếu vì lý do kế thừa một cách chung chung thì phải chăng nên nói rằng chúng ta đã có ĐHQGHN ngay từ 1076, khi nhà nước Đại Việt thành lập Quốc Tử Giám ở Hà Nội?
Tuy vậy, trong thực tế, vấn đề đặt ra ở ĐHQGHN không phải là một trường hợp riêng lẻ. Chẳng hạn, Đại học Công đoàn vừa lấy ngày mở lớp huấn luyện ngắn cho cán bộ công đoàn ở ngoại thành năm 1946 để kỷ niệm 60 năm thành lập cho trường mình, dù rằng Quyết định thành lập chính thức lại vào năm 1993!
Tôi muốn có một kết luận bao quát: không nên vì lý do kế thừa một cách chung chung mà thay đổi năm tháng thành lập một trường học hay bất kỳ một tổ chức nào khác, nếu không có thêm những căn cứ lịch sử rõ ràng, cụ thể.
Hà Nội, Tháng 5 năm 2006
- Lê văn Giạng
Lời tòa soạn: Mời các bạn gửi những ý tưởng mà các bạn muốn viết đến cho VietNamNet (theo địa chỉ tran@vasc.com.vn). Với những ý tưởng hay và mới, VietNamNet sẽ mời các bạn viết thành bài để đăng. Nhuận bút sẽ được thanh toán theo chế độ hiện hành.