- Viện trưởng Viện KH Lao động Nguyễn Hữu Dũng đem đến diễn đàn "cải cách tiền lương 2011 - 2020" một so sánh thú vị, đó là vào năm 1960, lương tối thiểu của công chức chỉ có 27 đồng 3 hào nhưng vẫn giá trị hơn số tiền 730 nghìn đồng của năm 2010, bởi 27 đồng vẫn còn mua được hai chỉ vàng trong khi lương tối thiểu hiện nay không thể mua nổi một phần ba chỉ.

>> Mời bạn hiến kế về cải cách hành chính
>> Lương và "lậu" của công chức

Nhiều vấn đề về lương công chức đã được các chuyên gia mổ xẻ tại hội thảo diễn ra ngày 11/9.

Chẳng hạn, lương tăng hay giảm so với tăng giá? Lương cao hay thấp so với hiệu quả công việc? Thu nhập hiện nay của công chức liên quan gì đến nạn tham nhũng, tiêu cực và vì sao những cuộc cải cách tiền lương mấy chục năm qua luôn trong vòng luẩn quẩn, chắp vá?

Các diễn giả trao đổi tại hội thảo do Viện các vấn đề phát triển và UNDP tổ chức. Ảnh: Lê Nhung

Và điểm chung được các diễn giả thống nhất, là cải cách tiền lương phải được làm cấp tập, ráo riết, làm thực chất chứ không chỉ là dăm ba cuộc "cải tiến" cầm chừng. 

Lương chỉ chiếm 30% thu nhập

Như TS Trần Thị Thu Hà, nguyên Vụ trưởng Vụ hành chính sự nghiệp Bộ Tài chính tính toán, từ 2001 - 2010, GDP tăng 2,17 lần trong lúc lương tối thiểu tăng 1,94 lần.

Tính chung, lương tối thiểu đã tăng 6 lần, bình quân tăng 20%/năm.

Nhưng, hầu hết chuyên gia đều thống nhất rằng lương thực tế không tăng. Công chức không ai sống bằng lương. Có người còn ví von chuyện tăng lương vừa qua chỉ như "tăng phụ cấp kéo dài".

TS Mai Thế Cường (ĐH Kinh tế quốc dân) dẫn kết quả một cuộc điều tra mới đây cho thấy lương của nhóm công chức hành chính chỉ chiếm 25 - 30% thu nhập. Trong khi đó,  mức sống của công chức có ngạch, bậc thấp nhất phải ở mức trên trung bình của xã hội.

Một nguyên nhân khác liên quan đến tổ chức nhà nước, được GS.TS Bùi Thế Vĩnh nhắc lại khi tường thuật câu trả lời của Bộ trưởng Tài chính Hồ Tế trước Quốc hội cách đây 15 năm: "Ta không tăng lương được vì phải nuôi ba bộ máy: Đảng, Chính phủ, Mặt trận và các đoàn thể. Nếu ta chỉ tập trung nuôi bộ máy Chính phủ như các nước thì lương tôi cũng sẽ tăng 3 lần... Thực hiện việc này khó quá, phải có lộ trình. Đảng và các đoàn thể dần dà phải tự lo".

Thu nhập "ngầm" phình ra

Một điều quan trọng là nếu lương chỉ chiếm 30% thu nhập thì công chức kiếm đâu 70% còn lại bù đắp nhu cầu cuộc sống đang ngày một cao?

Triệu chứng được nhận diện là tình trạng "đi đêm", vòi vĩnh, nhũng nhiễu. TS Nguyễn Hữu Dũng phân loại các biểu hiện: biếu xén, xin - cho, ăn chia, sân sau. Thu nhập ngầm ngày càng phình ra.

Ông Tung cũng "bắt bệnh" công chức ăn bớt thời gian làm việc. Cơ quan nhà nước chỉ thu hút được những người năng lực yếu kém không thể tìm được việc ở khu vực tư. Nhiều người vào nhà nước chỉ để mưu cầu lợi ích riêng "có điều kiện tham nhũng hoặc tiến thân theo con đường quan chức với động cơ không đúng đắn"...

Theo ông Tung, lương nói ra tuy có vẻ thấp so với nhu cầu thiết yếu nhưng lại không thấp nếu so với kết quả, hiệu quả lao động thực tế. Hiện, đa số công chức làm việc chưa tốt, thậm chí nhiều người còn gây rắc rối, phiền toái cho nền công vụ. Vì vậy, không thể tiếp tục tăng tiền lương cho cả những người làm việc kém hiện đang chiếm đa số.

Không thể tăng ngân sách vô hạn để chi cho tiền lương mà cần phải giảm mạnh số người hưởng lương từ ngân sách. 

Tuy vậy, nhiều cuộc cải cách tiền lương vừa qua chưa được làm triệt để và "bắt" trúng cội rễ vấn đề.

Người quyết định lại... không sống bằng lương

Nhiều sáng kiến đã được đưa ra tại diễn đàn, chẳng hạn trả lương theo vị trí công việc chứ không nên trả theo đầu người, nhà nước không nên làm thay việc của thị trường và xã hội dân sự. Hoặc, triệt để tiền tệ hóa mức lương (TS Trần Thu Hà). Rồi, đột phá cải cách tiền lương phải song song với đột phá ngoài lương (TS Đặng Đức Đạm)...

Không ít chuyên gia cơ cấu lại ngay đội ngũ công chức, tách khu vực sự nghiệp và những người làm việc trong các cơ quan Đảng, hội, đoàn thể. Lại có chuyên gia cho rằng, tổng đầu tư cho phát triển ở nước ta chiếm tới 42%, nên giảm bớt đi để dành chi cho tiền lương. Muốn có tiền tăng lương, việc cần làm ngay là cơ cấu lại chi tiêu công.

TS Bùi Thế Vĩnh tha thiết muốn thay đổi tư duy từ tính mức lương tối thiểu sang mức lương trung bình, đơn giản hóa thang bậc lương. Nhà nước không nên tiếp tục bao cấp, ôm đồm, thậm chí giảm 30 - 50% phần việc hiện nay; tách tiền lương khỏi bảo hiểm xã hội...

Đưa ra sáng kiến rồi, nhưng tựu chung lại, các chuyên gia đều chỉ mong điều cốt tử vẫn phải là "quyết tâm chính trị của các cấp cao nhất, của những cá nhân có trọng trách". Giải pháp đúng nhất cho mọi quyết sách lại là "tạo áp lực dư luận xã hội".

Nói như Viện trưởng Viện Kinh tế Trần Đình Thiên, "những người có quyền quyết định cải cách triệt để chế độ tiền lương thì lại không sống bằng lương. Nên mới chỉ có những đợt cải tiến tiền lương chứ chưa có những cải cách thiết thân, sát sườn".

Một khảo sát của ĐH Kinh tế Quốc dân từng chỉ ra, có vị chức sắc ghi tên trong 90 đầu việc khác nhau, việc nào cũng được trả tiền.

Nguyên Phó ban nghiên cứu của Thủ tướng Đặng Đức Đạm dẫn tích xưa trong Tam Quốc: "Gia Cát Lượng có lần nói với Lưu Bị: "Chúa thượng có gan đến đâu thì Lượng này có mưu đến đấy".

Ông Đạm kết lại, "lãnh đạo quyết tâm chính trị đến đâu thì anh em chuyên môn chúng tôi quyết tâm và tham gia tư vấn đến đấy". 

• Lê Nhung