- Tập trung dân chủ không phải là đặc thù của một loại hình nhà nước nào. Điều cốt yếu là có cơ chế để đảm bảo người cầm quyền phải thượng tôn hiến pháp và pháp luật.

>> Loạt bài Đóng góp ý kiến cho Đại hội Đảng XI

LTS: Với nhận định tập trung dân chủ là một hiệu lệnh, một mệnh lệnh, tác giả Minh Quang gửi đến VietNamNet bài viết dưới đây với mong muốn, nói tập trung dân chủ hoặc tập trung và dân chủ hay dân chủ và tập trung là một hiện tượng xã hội, thì bàn cho thấu đáo để nhận rõ hiện tượng xã hội này. Tác giả cũng cho rằng phải bàn thấu đáo để ứng xử sao cho có lợi và phù hợp trong từng giai đoạn phát triển các quan hệ xã hội của con người.

Trên tinh thần tôn trọng tính đa chiều của thông tin cũng như không khí cởi mở tranh luận, VietNamNet trân trọng giới thiệu bài viết này như một góc nhìn riêng cần tham khảo.

Tập trung và dân chủ trong từng giai đoạn

Ở thời con người còn ăn lông ở lỗ, chưa có của riêng để dành, chưa có nhà nước, có lẽ chưa có hiện tượng tập trung dân chủ. Không có tập trung cũng không có dân chủ. Thời nhà nước nô lệ đã có của ăn của để nhưng mọi của cải đều tập trung trong tay chủ nô, giai cấp chủ nô nên chỉ có tập trung mà không có dân chủ. Thời nhà nước phong kiến càng có nhiều hơn của ăn của để nhưng đa phần của cải tập trung trong tay địa chủ, đại địa chủ và quan lại hay giai cấp phong kiến, tăng lữ và quan lại. Tuy nhiên, vẫn có những nông dân độc lập, có của ăn của để riêng tư.

Bên hành lang đại hội đảng bộ huyện Gia Lâm, Hà Nội. Ảnh: LAD

Như vậy, về cơ bản nhà nước phong kiến là quyền lực tập trung hay còn gọi là quân chủ, là phong kiến tập quyền. Tuy vậy, những người nông dân độc lập cũng có những quyền hạn nhất định như quyền trồng trọt, thu hoạch, mua bán, cất giữ sản vật trên mảnh đất của mình. Họ có quyền làm ra ca dao, hò vè, tiếu lâm về đời sống xã hội, miễn là đừng động chạm đến vua quan nên cũng gọi là có chút dân chủ.

Vì có địa chủ, giới tri thức, tăng lữ và giai cấp nông dân nên các ông vua phong kiến tập quyền vẫn phải đưa ra nhiều chiêu thức dân chủ, chẳng hạn bất kể là ai mà làm trái lệnh vua, cãi vua (ngôn ngữ thời nay gọi là phản biện) đều bị mất dần. Có thể nhà vua muốn mị dân hoặc thực sự cầu thị nên trong cả tá chức quan lại, nhà vua đặt ra chức quan can gián hoặc là vừa có chức quan can gián, vừa có anh hề. Hai người này có thể cãi vua, phản biện vua mà không sợ bị mất đầu. Vậy nghĩa là đã có dân chủ phong kiến bên cạnh tập trung quyền lực tập quyền phong kiến. Một ông Tây ví von thứ dân chủ can gián, dân chủ phản biện, dân chủ hề như trên là thứ dân chủ lá nho.

Các nhà tư tưởng tư sản thường tự nói loại hình nhà nước tư bản là nhà nước dân chủ. Họ không hề nói gì đến tập trung. Liệu sự thật có phải như thế hay không?

Thượng tôn pháp luật

Trước khi mổ xẻ hiện tượng né tránh hoặc là dị ứng với chữ tập trung của các nhà tư tưởng hoặc giới tinh hoa của nhà nước tư bản, cũng nên đảo qua cơ sở kinh tế của xã hội tư bản. Cơ sở kinh tế của nhà nước thường được gọi là dân chủ ấy là gì? Nhắc lại là vô bổ nhưng có thể nói gọn lại, đó là nhà nước đa sở hữu, trong đó có sở hữu nhà nước và vô số loại hình sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân.

Dù là môn đồ của chủ thuyết này hay chủ thuyết kia thì về mặt dân trí, các cộng đồng người trong xã hội tư bản, trong kinh tế thị trường của xã hội ấy là một nấc thang khác biệt với các cộng đồng người trong các xã hội trước. Khác biệt ở chỗ từng cá nhân và các nhóm lợi ích không chỉ đòi hỏi quyền có cơm ăn, áo mặc, học hành mà quan trọng hơn, họ đòi hỏi quyền tự do, dân chủ và quyền làm người.

Nhưng các cộng đồng người trong xã hội tư bản và kinh tế thị trường ấy đã giác ngộ quyền tự do dân chủ. Quan trọng hơn cả cơm ăn, áo mặc và có đủ lực lượng và sức mạnh buộc những người cầm quyền phải chia quyền, phân quyền đáp ứng với các quyền ấy. Nhà nước tam quyền phân lập, nhà nước pháp quyền thượng tôn pháp luật ra đời có lẽ là trong điều kiện của xã hội như vậy. Nó là kết quả của cuộc đấu tranh giữa các cộng đồng người, các nhóm lợi ích trong xã hội tư bản mà cơ sở là kinh tế thị trường.

Tuy vậy, nhà nước tam quyền phân lập và pháp quyền không chỉ có dân chủ mà còn có tập trung. Tập trung không chỉ là mong muốn cố hữu của giới cầm quyền nói chung. Tập trung là phương tiện tất yếu của việc cầm quyền. Không có quyền lực tập trung khác gì tình trạng năm cha ba mẹ, dù ai cầm quyền cũng khó bề làm nên công cán gì. Nhưng sự tập trung ở đây dựa trên cơ sở của kết quả cuộc đấu tranh đa lợi ích. Kết quả ấy được thể hiện trong nội dung hiến pháp và pháp luật. Tập trung kiểu này chỉ ở trong khuôn khổ hiến pháp và pháp luật.

Hình thức tam quyền phân lập là hình thức giám sát, kiếm tra, là cơ chế buộc quyền tập trung của những người cầm quyền của những nhánh quyền lực trong khuôn khổ hiến pháp và pháp luật. Có lẽ bởi có cơ chế ấy mà người ta chỉ nói đến mặt dân chủ mà không nói đến quyền tập trung hay quyền lực tập trung của người cầm quyền.

Như thế có nghĩa tập trung dân chủ không phải là đặc thù của một loại hình nhà nước nào trong thế giới văn minh chúng ta đang sống. Điều cốt yếu là có cơ chế để đảm bảo người cầm quyền phải thượng tôn hiến pháp và pháp luật. Thượng tôn hiến pháp và pháp luật đến mức nào thì nhà nước tự cho là dân chủ ấy là nhà nước dân chủ nhiều hơn hay dân chủ ít hơn. Không có nhà nước nào dân chủ tuyệt đối, tự do tuyệt đối.

Do đó, nói gọn lại, tập trung và dân chủ hay dân chủ và tập trung không phải là điều kiêng kị đối với loại hình nhà nước nào cho đến lúc này.

Tuy vậy, hễ cứ là người cầm quyền thì bao giờ cũng ưa thích tập trung hơn. Hễ cứ là người dân thì bao giờ cũng ưa thích dân chủ hơn. Vì thế, dân chủ là khát vọng ngàn năm, ngàn đời từ khi sinh ra cái gọi là nhà nước là vậy.

• Minh Quang