Trường hợp nghiên cứu điển hình: Tỉnh Bắc Ninh

Bắc Ninh là một tỉnh mới thành lập năm 1997 khi tỉnh Hà Bắc được tách ra thành hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang. Được coi là một cửa ngõ phía Bắc của thủ đô Hà Nội, Bắc Ninh nằm ngay trên giao lộ của hai con đương quốc lộ quan trọng nhất đống bằng Bắc Bộ: quốc lộ số 1 từ Hà Nội đi Hữu Nghị Quan để nối thông với Trung Quốc, quốc lộ số 18 nối liền sân bay quốc tế Nội Bài với tỉnh Quảng Ninh, nơi có Di sản thế giới Vịnh Hạ Long và cảng nước sâu Cái Lân.

Với truyền thống là đất Kinh Bắc văn hiến, người Bắc Ninh tự hào về nền văn hóa lâu đời và giàu bản sắc dân tộc của mình. Trên thực tế, truyền thống hát quan họ Bắc Ninh đang được đề nghị lên UNESCO (Tổ chức Văn hóa và Giáo dục của Liên hợp quốc) để được công nhận là “di sản văn hóa phi vật thể” của thế giới. Tranh Đông Hồ là một đặc sản văn hóa khác của Bắc Ninh đã trở nên nổi tiếng trong và ngoài nước.

Toàn tỉnh có 203 di tích lịch sử đã được xếp hạng cấp quốc gia.

Truyền thống thông minh và hiếu học của người dân Bắc Ninh từ ngày xưa đã được thể hiện qua con số thống kê rất ấn tượng: qua các triều đại phong kiến, t 893;ng cộng cả nước có 47 trạng nguyên và 2.991 tiến sĩ thì chỉ riêng Bắc Ninh đã chiếm 17 trạng nguyên và 622 tiến sĩ.

Các doanh nhân của Bắc Ninh từ xưa cũng đã nổi tiếng là thành công, đặc biệt trong thương mại. Các địa danh như Từ Sơn, Đình Bảng, Đồng Kỵ cũng đã trở nên nổi tiếng nhờ các hoạt động thương mại này.

Bắc Ninh không phải là tỉnh có dân số đông, nhưng do diện tích tỉnh nhỏ nên mật độ dân số rất cao. Theo thống kê đến năm 2001 tình hình dân số của tỉnh như sau:

Tổng dân số 960.919

Dân số trên 15 tuổi 621.000 chiếm 65%

Thành thị 76.660 chiếm 8%

Nông thôn 884.259 chiếm 92%

Lực lượng lao động 536.787 chiếm 56%

Dân số tăng trưởng bình quân 0,84% trong giai đoạn 1995 – 2002, tương đối thấp so với mức bình quân hàng năm 1,47% của cả nước trong cùng giai đoạn.

Đất nông nghiệp của Bắc Ninh tương đối màu mỡ với phù sa của các sông Đuống, sông Cầu và sông Thái Bình. Đất đồi chỉ chiếm 0.5% tổng diện tích. Độ cao phổ biến là 3-7m so với mặt biển nên không bị lũ lụt đe dọa.

Cơ cấu kinh tế (%)

Khu vực kinh tế     1997     1998     1999     2000     2001     2002

Nông nghiệp             45,0     56,3     41,9     38,0     34,2     31,8

Công nghiệp             23,8     24,2     30,7     35,6     37,6     40,4

Dịch vụ                     31,2     29,5     27,4     26,4     28,2     27,8

Tốc độ tăng trưởng (% hàng năm)

Chỉ tiêu tăng trưởng 1997     1998     1999     2000     2001     2002

Tổng sản phẩm         10,2     7,8         15,9     16,8     14,1     14,0

Nông nghiệp             7,0       6,3         6,7        8,3     3,5        5,7

Công nghiệp             12,0     13,6       41,5     31,3     19,7     22,6

Dịch vụ                     13,8     5,5         7,6       12,1     21,5     12,8

Quốc lộ 1 là trục giao thông đường bộ quan trọng nhất chạy suốt chiều dọc đất nước. Đoạn đi qua tỉnh Bắc Ninh là con đường giao thông chính từ Hà Nội lên tỉnh Lạng Sơn và cửa khẩu Hữu Nghị Quan sang Trung Quốc. Quốc lộ 1 được xây dựng theo chuẩn đường cao tốc với 4 làn xe. Riêng đoạn từ Hà Nội đến Bắc Ninh đang được nâng cấp thành đường cao tốc rộng 33m với 6 làn xe.

Quốc lộ 18 được xây dựng với vốn hỗ trợ ODA của Nhật Bản và Ngân hàng Phát triển châu Á, nối liền sân bay Nội Bài, sân bay quốc tế lớn nhất ở miền Bắc với cảng Cái Lân, cảng nước sâu lớn nhất Việt Nam và cảng nước sâu duy nhất của miền Bắc.

Quốc lộ này cũng nối đến Vịnh Hạ Long, nơi đã được công nhận là di sản thiên nhiên của thế giới. Đi qua tỉnh Bắc Ninh còn có quốc lộ 38 dẫn đến cảng Hải Phòng, một trong những cảng xuất nhập khẩu chính yếu của cả nước.

Tính theo đường bộ, khoảng cách từ Bắc Ninh đến trung tâm Hà Nội là 25 km, đến sân bay Nội Bài là 30 km, đến cảng Cái Lân và Vịnh Hạ Long là 160 km, đến cảng Hải Phòng là không đầy 100 km, và đến cửa khẩu Hữu Nghị Quan là 135 km.

Đoạn đường sắt đi qua tỉnh Bắc Ninh cũng là một trục giao thông quan trọng từ Việt Nam đi Trung Quốc và tiếp theo từ Trung Quốc đi đến các nước Đông Âu. Ngoài ra, ba con lớn là sông Đuống, sông Cầu và sông Thái Bình tạo điều kiện thuận lợi cho giao thông đường thủy trên địa bàn tỉnh.

Khu công nghiệp Tiên Sơn là khu công nghiệp đầu tiên của Bắc Ninh được dành riêng diện tích 312 ha do Tổng công ty Gốm sứ và Thủy tinh (Viglacera) đầu tư vào năm 1998. Khu đô thị Tiên Sơn với diện tích gần 23 ha cũng được Viglacera đầu tư và khởi công ngày 8/2/2003.

Khu công nghiệp Quế Võ, do Công ty cổ phần Phát triển đô thị Kinh Bắc đầu tư, được khởi công ngày 27/4/2003. Vốn đầu tư cho khu công nghiệp là 531 tỉ đồng cộng thêm 1.500 tỉ đồng của cùng chủ đầu tư để xây dựng khu đô thị và vui chơi giải trí kề bên. Đây là dự án tổ hợp khu công nghiệp – đô thị lớn nhất miền Bắc với tổng diện tích hơn 600 ha.

Ngay giữa Hà Nội và Bắc Ninh, chỉ cách trung tâm Hà Nội không đầy 20 km là khu đô thị Từ Sơn đang được qui hoạch với diện tích 200 ha, thiết kế theo tiêu chuẩn đô thị quốc tế với đường trục giao thông rộng 70 m cho 10 làn xe, vỉa hè rộng 30 m.

Tháp văn phòng 18 tầng được thiết kế với 3 tầng để xe và 3 tầng dành cho dịch vụ. Dự kiến khu đô thị này sẽ cung cấp chỗ ở cho khoảng 60.000 dân cư.

Nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà đầu tư trong và ngoài nước, tỉnh Bắc Ninh đã thực hiện cơ chế “một cửa, tại chỗ”. Ban Quản lý các khu công nghiệp của tỉnh đã có nỗ lực rất lớn trong việc đề ra qui chế phối hợp các cơ quan quản lý để hạn chế tình trạng các cơ quan thường xuyên đến thanh tra kiểm tra doanh và gây phiền nhiễu cho hoạt động của doanhnghiệp. Tỉnh có ba đầu mối để xúc tiến đầu tư và thương mại: Trung tâm xúc tiến đầu tư thuộc Ban quản lý các khu công nghiệp để hỗ trợ các nhà đầu tư vào các khu công nghiệp; Trung tâm xúc tiến đầu tư thuộc Sở Kế hoạch và Đầu tư để hỗ trợ các nhà đầu tư ngoài các khu công nghiệp; và Trung tâm xúc tiến thương mại thuộc Sở Thương mại.

Bắc Ninh là nơi đầu tiên đưa ra mô hình làng nghề, nơi các doanh nghiệp tư nhân vừa và nhỏ được thành lập và hoạt động ngay trên địa bàn làng xã, với đất nông nghiệp được chuyển mục đích sử dụng sang công nghiệp và dịch vụ. Mô hình làng nghề giúp cho các doanh nghiệp phát triển các ngành nghề truyền thống của địa phương, tạo điều kiện cải thiện thu nhập nông thôn và giải quyết công ăn việc làm cho người dân địa phương với phương châm “ly nông bất ly hương”.

Cho đến năm 2003, số làng nghề trên địa bàn tỉnh đã phát triển lên đến con số 62 làng. Tuy nhiên theo điều tra của Sở Công nghiệp thì có 32% số làng nghề đang có lãi và phát triển lên, 42% số làng nghề đang hoạt động cầm chừng và không có triển vọng phát triển, số 26% làng nghề còn lại không có lãi và đang có xu hướng mai một dần. Tình hình ô nhiễm nghiêm trọng tại các làng nghề cũng là một sức ép để lãnh đạo tỉnh phải tìm ra hướng đi mới.

Đầu tư của doanh nghiệp nhà nước, tuy không tăng nhanh như các làng nghề, nhưng cũng đạt được một số kết quả khả quan, nhất là những doanh nghiệp thuộc các tổng công ty ở Hà Nội đang tìm cách mở rộng. Những công ty này không muốn trả chi phí đất đai và hạ tầng cao ở Hà Nội nhưng các cán bộ quản lý cốt cán của công ty cũng không sẵn lòng đi quá xa khỏi Hà Nội.

Kết quả thu hút đầu tư nước ngoài tuơng đối thấp. Dự án đầu tư lớn nhất của tỉnh, nhà máy kính nổi VFG với 126 triệu đô la đầu tư là do trung ương ưu tiên điều về cho tỉnh. Các dự án đầu tư nước ngoài khác vừa ít về số lượng vừa nhỏ bé về qui mô.

Đầu năm 2004, ông Lee Kwan, trưởng phòng phát triển kinh doanh của tập đoàn CIID Corp. (China International Industrial Development Corporation– Tập đoàn Phát triển Công nghiệp Quốc tế Trung quốc) của Đài Loan, đến thăm các doanh nghiệp Đài Loan đang đầu tư tại Việt Nam để tìm hiểu cơ hội đầu tư. Tập đoàn của ông đã có kinh nghiệm nhiều thập kỷ trong kinh doanh ở Đài Loan, Trung Quốc và Thái Lan. Ở đó, tập đoàn đầu tư xây dựng những khu công nghiệp với hạ tầng và dịch vụ hiện đại, sau đó thu hút các nhà đầu tư đến thuê đất để sản xuất kinh doanh. Lợi nhuận của tập đoàn đến từ hai phần chính: (1) xây dựng hạ tầng và thu tiền phí hạ tầng một lần từ các dự án đầu tư vào khu công nghiệp; (2) cung cấp các dịch vụ thường xuyên cho cácdự án sản xuất, như dịch vụ xử lý chất thải, dịch vụ cấp nước, v.v…

Ông biết là lượng đầu tư của Đài Loan vào thị trường Trung Quốc hiện đã lên tới mộtcon số khổng lồ, tuy nhiên các nhà kinh doanh cũng như chính quyền Đài Loan hiểu rất rõ khái niệm đa dạng hóa để tránh rủi ro, nói một cách khác là không bao giờ nên “đặt hết trứng vào một rổ”.

Theo nhận định ban đầu của các thành viên trong Hội đồng quản trị tập đoàn CIID, đồng bằng Bắc Bộ có vẻ như một địa bàn hấp dẫn để các nhà đầu tư Đài Loan đa dạng hóa đầu tư của mình. Thứ nhất, cảng Hải Phòng và cảng Cái Lân chỉ cách các cảng Kaoshung, Keelung và Taipei của Đài Loan không đầy một ngày đường nên việc vận chuyển hàng hóa có thể rất thuận lợi. Hành trình từ sân bay Nội Bài đến Đài Bắc cũngchỉ khoảng hai giờ bay. Thứ hai, các cơ sở sản xuất ở đồng bằng Bắc Bộ chỉ cần khoảng 100-200 km đường bộ hay đường sắt là có thể tiếp cận được với thị trường phía Nam Trung Quốc, một thị trường quen thuộc với các doanh nhân Đài Loan. Thứ ba, các tỉnh miền Bắc với gần một nửa dân số 80 triệu người của Việt Nam chắc chắn là một thị trường không nên bỏ qua. Thứ tư, dù sao thì văn hóa và tập tục của Trung Quốc cũng còn gần gũi với Việt Nam nhiều hơn so với hầu hết các nước khác trong khu vực như Philippines, Indonesia, Malaysia và Thái Lan. Thứ năm, các nhà đầu tư Đài Loan đã có nhiều kinh nghiệm làm việc tại Trung Quốc, họ cũng tin là môi trường chính trị và xã hội của Việt Nam không khác nhiều với Trung Quốc. Một yếu tố không thể bỏ qua là Việt Nam đang được đánh giá như một trong những môi trường ổn định chính trị tốt nhất trong các quốc gia trong khu vực.

Với các nhận định trên, ngay sau khi chuyến bay hạ cánh xuống Hà Nội, ông Leequyết định đi tìm hiểu môi trường đầu tư của các tỉnh vùng đồng bằng Bắc Bộ. Ông đã liên hệ trước với văn phòng của CETRA (China External Trade Development Council – Tổ chức Phát triển Ngoại thương Trung quốc) ở Hà Nội và họ đã thu xếp cho ông một phiên dịch và một lịch trình đi một số tỉnh quanh Hà Nội mà họ cho là có tiềm năng phát triển tốt nhất. Ấn tượng đầu tiên khi đi từ Hà Nội đến Bắc Ninh là một hệ thống đường cao tốc tuyệt đẹp với toàn bộ các giao lộ là giao cắt lập thể. Con đường phẳng, rộng và vắng vẻ đến mức xe có thể dễ dàng đạt đến 150 km/giờ, tuy tốc độ tối đa cho phép chỉ là 80 km/giờ. Hai bên đường là những cánh đồng lúa nước được chia một cách hết sức khéo léo thành những ô nhỏ xíu đến mức đôi chỗ một người có thể nhảy qua được, cạnh đó là các nông dân đang tát nước bằng những gầu sòng hay hay gầu dai hết sức thô sơ.

Nhớ lại lời ông trưởng đại diện CETRA mới nói hôm qua “nên đến thăm Bắc Ninh, có thể đây là một người đẹp đang ngủ trong rừng”, ông nghĩ đây có thể là một người đẹp đang ngủ, nhưng hiển nhiên không phải ở trong rừng mà ở ngay giữa ngã tư của hai con đường quốc lộ quan trọng nhất miền Bắc.

Cũng như đối với hệ thống đường cao tốc, ông có ấn tượng rất mạnh trước những văn phòng mới và đồ sộ của các cơ quan ban ngành tỉnh. Các buổi tiếp đón đều được thực hiện trong các phòng khách sang trọng, trong khi các quan chức thay phiên nhau trình bày bức tranh kinh tế xã hội của tỉnh và các chính sách ưu đãi dành cho đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên chất lượng thảo luận có phần giảm dần, một phần do các thông tin có xu hướng lặp đi lặp lại, một phần do mọi thảo luận đều thông qua một người phiên dịch duy nhất nên anh ta dần dần xuống sức.

Theo thông báo của các cơ quan ban ngành, các dự án đầu tư vào tỉnh sẽ được hưởng các chính sách ưu đãi theo qui định chung của Việt Nam cộng thêm các ưu đãi riêng của tỉnh như sau:

- Miễn tiền thuê đất trong 10 năm đầu của dự án và giảm 50% tiền thuê đất trong các năm tiếp theo.

- Được giảm từ 10% đến 30% giá trị đền bù giải tỏa đất.

- Được hỗ trợ 30% thuế VAT thực nộp trong hai năm đầu của dự án.

- Được hỗ trợ 100% thuế thu nhập doanh nghiệp trong năm đầu tiên có lãi của dự án và 50% cho hai năm tiếp theo.

- Hỗ trợ 50% chi phí đào tạo tay nghề nếu tuyển công nhân địa phương, mức hỗ trợ tối đa lên đến 1 triệu đồng cho một công nhân.

Trong quá trình thảo luận, lãnh đạo địa phương cũng đưa ra các định hướng lựa chọn dự án đầu tư theo ba tiêu chí: (1) Tạo số thu ngân sách cho địa phương; (2) Công nghệ cao; và (3) Tạo công ăn việc làm.

Tuy cảm thấy không nên hỏi lại ngay trong lần gặp đầu tiên, nhưng ông Lee cảm thấy có điều gì đó đáng ngạc nhiên trong các thông tin nhận được.

Thứ nhất, với một vị trí lý tưởng của tỉnh Bắc Ninh, đáng lẽ trong hơn 15 năm đổi mới tỉnh phải thu hút được nhiều đầu tư nước ngoài hơn. Một số quan chức giải thích là do tỉnh Bắc Ninh chỉ mới được thành lập năm 1997. Nhưng rõ ràng là vị trí địa lý cũng như các lợi thế về tự nhiên và lịch sử của khu vực này rõ ràng đã không hề thay đổi từ trước đến nay. Trước mắt ông không thể giải thích được, nhưng có một điều gì đó gây cho ông lo ngại.

Thứ hai, ông được cho biết là hiện tại hầu hết các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh đang tập trung vào sản xuất cho thị trường nội địa (gạch men, kính nổi, sắt xây dựng, dược phẩm v.v…) Kinh nghiệm cho ông biết là những doanh nghiệp nộp ngân sách nhiều nhất thường là những doanh nghiệp sản xuất hàng thay thế nhập khẩu được bảo hộ thương mại cao nhất. Ông hiểu là việc chưa tự cân đối được ngân sách địa phương chắc chắn đang tạo ra cho chính quyền tỉnh một sức ép phải hướng vào các doanh nghiệp nộp ngân sách cao như vậy, nhưng với tương lai gia nhập WTO và thực hiện AFTA, hiệu quả bảo hộ ở Việt Nam sẽ giảm đi và các doanh nghiệp này sẽ gặp khó khăn.