- Chùa Trấn Quốc là một ví dụ. Sau mỗi lần sửa chữa, chùa xấu đi một phần và phương án chuẩn bị xây lại chùa sẽ là dấu chấm hết cho một thắng cảnh đất Thăng Long xưa.

 > Không bắc cầu đá vào chùa Trấn Quốc

Nhân xem bài “Không bắc cầu đá vào chùa Trấn Quốc “  VNN ngày 25/6/09 . Xin có vài lời bàn về phong trào làm mới di tích tại Hà Nội. 

Đường Cổ Ngư xưa , chầm chậm bước ta về

Hồ Tây xưa mênh mông là nước, con đường nhỏ như sợi tơ mỏng manh giữa hai bờ nước nên người ta phải làm cho chắc lại- cố ngự, nói trại đi mà thành Cổ Ngư… Nhỏ nhắn nhưng kỳ ảo lung linh, nơi lưu dấu bao bước chân yêu dấu, hẹn hò trời biển. Những năm 1960, hàng vạn thanh niên Thủ đô lao động đắp cho rộng ra thành con đường mang biểu tượng Thanh Niên.

Đường Cổ Ngư xưa….và cổng chùa Trấn Quốc mờ ảo trong nắng chiều - Ảnh nguồn Hanoidata

Kiến trúc chùa Trần Quốc thể hiện thẩm mỹ kiến trúc gắn bó cảnh quan trời - nước xung quanh. Uy nghiêm ở bên trong nhưng giản dị, khiêm nhường nếu nhìn từ bên ngoài, thể hiện sự cân bằng tuyệt đối giữa công trình kiến trúc với cảnh quan hồ nuớc, cây xanh theo quan niệm mỹ học phương Đông.

Khoảng mươi năm lại đây việc tu sửa, cơi nới đã làm biến đổi cảnh quan chùa khá nhiều. Lối đi được mở rộng thêm đến mấy lần, kè bờ cứng hoá, sân lát gạch thay cho nền đất với cỏ cây, những bức tường đắp sơn màu loè loẹt. Đầu những năm 2000 thêm ngôi bảo tháp màu đỏ sẫm vươn cao…Có vẻ những xôn xao, ồn ào của phố phường đang từng bước lấn sâu vào không khí tĩnh lặng, u ẩn, sang trọng.

Chùa Trấn Quốc năm 1940- Ảnh nguồn Hanoidata STvà BT.

Mặt nước và không gian văn hóa Hà Nội

“Sông hồ Hà Nội là những yếu tố xuất hiện trước cả thành phố, vì thế nó giúp ta duy trì ký ức về nguồn cội. Là khoảng không gian phản chiếu tinh thần, tôn giáo, thần bí và giàu chất thơ...” (Christian Pédelahere de Loddis).

Đình chùa là trung tâm văn hoá tín ngưỡng, là không gian sinh hoạt cộng đồng, nơi chuyển tải yếu tố tâm linh mà thiên nhiên xung quanh đóng góp phần quan trọng. Xây dựng theo luật “Phong thủy”, kiến trúc đình chùa còn thể hiện trí tuệ, phẩm chất của người trụ trì hay hưng công tạo lập, luôn biểu đạt tối đa giá trị tinh thần bằng phương tiện vật chất tối thiểu .

Nhiều đình chùa còn giữ được giá trị kiến trúc cảnh quan cho đến nay vì bảo quản có phương pháp. Từ năm 1880, Hà Nội đã lập danh sách 40 công trình lập tại Hà Nội và chùa Trấn Quốc có vị trí hàng đầu. Ngay từ lúc đó các nhà văn hoá, sử học và KTS đã có nhiều thuyết phục, tranh luận với giới quân đội, tôn giáo và viên chức Pháp về các biện pháp bảo tồn nguyên trạng. Ví dụ như toàn bộ số tháp gạch trong vườn chùa được viện Viễn đông Bác Cổ ( có sự tham gia của rất nhiều chuyên gia người Việt ) đo đạc và duy trì nguyên trạng ngay từ cuối TK 19 và vẫn nguyên vẹn như vậy trong suốt TK20. [1]

Quy hoạch trùng tu Chùa Trấn Quốc treo trước cổng vào.

Theo biến đổi của xã hội, đình chùa ngày nay là nơi đón tiếp nhiều khách thập phương nên quy mô lớn dần, nhưng rất tiếc cái khát vọng vật chất to lớn được thoả mãn thì khả năng biểu đạt tinh thần ít dần,đa phần là tầm thường, trống rỗng. Chùa Trấn Quốc là một ví dụ. Sau mỗi lần sửa chữa, chùa xấu đi một phần và phương án chuẩn bị xây lại chùa sẽ là dấu chấm hết cho một thắng cảnh đất Thăng Long xưa.

Tháp mới xây ở chùa Trấn Quốc lừng lững vươn cao, những năm 2000.

Tại diễn đàn về đô thị và di sản, chúng ta được nghe các vị quản lý văn hoá cấp Bộ và Thành phố đăng đàn diễn thuyết rất tâm đắc: ”Không gian cảnh quan có giá trị cũng là di sản…” nhưng thực tế thì họ vẫn buông tay cho ra đời những sản phẩm như phương án làm mới chùa Trấn Quốc (cho dù có cầu hay không cầu thì cũng vậy). Một sản phẩm như vậy ra đời có trách nhiệm của chủ đầu tư, tác giả thiết kế và cơ quan phê duyệt. Một phần do năng lực nhưng một phần thiếu hiểu biết, thiếu tư liệu để học hỏi tài năng của cha ông ta đã làm rất thực hiện thành công từ xa xưa.

Chùa Trấn Quốc còn gọi là  Khai Quốc hay An Quốc, cái tên nói lên khát vọng bình yên của dân tộc - đất nước. Không chỉ giới hạn bởi một địa dư hay thời khắc, nó vượt ra khỏi khuôn viên toạ lạc, không gian cây cỏ gỗ đá. Nếu được nghiên cứu kỹ lưỡng và tổ chức một cuộc thi nghiêm túc, chắc chắn sẽ có phương án chất lượng  cao hơn.

Xin gửi thêm một ví dụ nữa về không gian đền Quán Thánh bên đường Cổ Ngư xưa. Cũ hay mới đẹp xin bạn đọc cho ý kiến.

• Trần Huy Ánh

Chú thích: [1] Christian Pédelahere de Loddis : “Hà Nội, những di sản kiến trúc nổi bật”trong cuốn HN: chu kỳ của những đổi thayNXB KHKT-2003.