Việt Nam và WTO: Những thách thức

Sẽ là một vấn đề nhạy cảm trong đàm phán của Việt Nam khi gia nhập WTO. Bởi vì, Việt Nam là một nước nông nghiệp, sản phẩm xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam hiện nay và trong một tương lai không xa vẫn là nông sản. Trong khi đó vẫn có nhiều khó khăn đối với việc xuất khẩu nông sản của các nước đang phát triển nói chung và các nước đang phát triển nghèo như Việt Nam sang thị trường các nước phát triển. Mặc dù vòng đàm phán Urugoay đã có nhượng bộ chút ít về nông nghiệp, song hỗ trợ nông nghiệp của các nước OECD còn rất cao - tổng số hàng năm khoảng 360 tỷ USD, trong đó Mỹ và EU chiếm tới 80% tổng số đó. Song vấn đề chính ở đây vẫn là những yếu kém nội tại trong sự phát triển nông nghiệp của Việt Nam. Khu vực nông nghiệp của Việt Nam còn lạc hậu cả về cơ sở vật chất kỹ thuật lẫn cơ chế quản lý. Thêm vào đó, nó còn bị trói buộc bởi không ít những chính sách phi lý như chính sách đất đai, chính sách thuế… Chất lượng sản phẩm nông nghiệp của Việt Nam chưa cao (cả về tiêu chuẩn kỹ thuật, vệ sinh và an toàn thực phẩm…). Tất cả những điều đó sẽ làm giảm đáng kể khả năng cạnh tranh của nông phẩm Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Một vấn đề nữa là mặc dù Việt Nam với tư cách là một nước đang phát triển nghèo, được miễn trừ cắt giảm trợ giá xuất khẩu nông sản cũng như giảm mức hỗ trợ cho nông dân trong nước, nhưng đổi lại Việt Nam sẽ phải cam kết nhượng bộ các đối tác nước ngoài, ví dụ như cắt giảm thuế quan và hàng rào phi thuế quan trong nhiều lĩnh vực nông nghiệp… Điều đó có nghĩa là, trên thị trường trong nước, các doanh nghiệp Việt Nam sẽ phải tham gia cạnh tranh thực sự với các doanh nghiệp nước ngoài trong lĩnh vực nông nghiệp.

Cơ chế bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ

Tại vòng đàm phán Urugoay, Hiệp định về các khía cạnh liên quan đến thương mại của Quyền sở hữu trí tuệ, gọi tắt là TRIPS đã được ký kết. Đây là một vấn đề quan trọng, thường xuyên được đưa ra bàn bạc trong WTO, đây cũng là vấn đề bất đồng về lợi ích giữa các nước ĐPT và PT. Về lâu dài, việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ sẽ khuyến khích sự sáng tạo ngay tại các nước ĐPT và có lợi đối với các nước ĐPT. Nhưng hiện nay TRIPS đang có xu hướng bất lợi cho các nước ĐPT và kém phát triển, bởi vì các phát minh sáng chế hiện nay chủ yếu là của các nước PT. TRIPS bảo vệ quyền của người tạo ra sáng chế phát minh và quy định ai sử dụng sáng chế phát minh cũng đều phải trả tiền. Trong khi đó, các nước ĐPT lại hầu như có rất ít phát minh sáng chế, họ muốn sử dụng các thành tựu phát minh của các nước PT mà không phải trả tiền. Do vậy, phải có một sự thoả hiệp nhất định trong vấn đề này. TRIPS đã có những ưu đãi nhất định đối với các nước ĐPT về vấn đề này: ví dụ như các nước ĐPT được hưởng thời gian chuyển đổi để thực thi TRIPS là 5 năm, các nước chậm phát triển là 10 năm, TRIPS có những quy định về nghĩa vụ mà các nước PT cần thực hiện các biện pháp ưu đãi và khuyến khích doanh nghiệp của mình chuyển giao công nghệ cho các nước đang và kém phát triển, và sự linh hoạt đối với các nước ĐPT trong việc giải quyết các vấn đề chăm sóc sức khỏe… Tại Hiệp định thương mại song phương Việt - Mỹ, Việt Nam đã cam kết thực hiện Hiệp định TRIPS của WTO. Đặc biệt với Hiệp định thương mại Việt - Mỹ về TRIPS còn có những quy định cao hơn so với Hiệp định TRIPS của WTO do còn có những cam kết của Việt Nam về bảo hộ tín hiệu vệ tinh trong vòng 30 tháng.

Mặc dù vậy, Việt Nam còn rất nhiều khó khăn trong việc thực hiện TRIPS.  Ngoài những quy định về nhãn hiệu thương mại, Luật bản quyền tác giả và việc bảo vệ các thiết kế công nghiệp, Việt Nam chưa hề có các luật về các chương trình âm thanh, hình ảnh, chương trình phần mềm máy tính… Các công ty cũng như người dân ở Việt Nam chưa có thói quen tuân thủ quyền sở hữu trí tuệ… Trong khi đó các thành viên WTO lại rất quan tâm đến vấn đề này và coi đó là nội dung quan trọng trong các cuộc đàm phán gia nhập WTO của Việt Nam. Bên cạnh đó, mặc dù các nước ĐPT và Việt Nam có thời kỳ thực hiện TRIPS dài hơn, nhưng quá trình thực hiện sẽ rất khó khăn. Người ta có thể áp dụng những biện pháp trừng phạt ngặt nghèo đối với những sai lầm trong quá trình thực hiện thậm chí đối với cả những nước không có khả năng về mặt thể chế để thực hiện những yêu cầu này của WTO.

Ngoài ra, còn không ít các vấn đề phức tạp khác khi Việt Nam gia nhập WTO. Chẳng hạn như việc hạ thấp mức thuế và giảm sự bảo hộ đối với công nghiệp trong nước. Tuyên bố của Hội nghị Doha nói rõ rằng không có một sự ngoại lệ nào trong các cuộc đàm phán tiếp cận thị trường hàng công nghiệp. Điều đó có nghĩa là tham gia WTO, Việt Nam không chỉ được lợi từ mức thuế quan thấp (trung bình 4%) và việc giảm bớt các rào cản phi thuế quan khác đối với hàng công nghiệp từ các nước công nghiệp, mà ngược lại Việt Nam cũng phải thể hiện sự sẵn sàng đáp lại tương xứng và cam kết giảm bớt các rào cản thuế quan và phi thuế quan đối với các công ty nước ngoài. Tuy nhiên, Việt Nam luôn đứng trước một thực tế khách quan là khả năng cạnh tranh kém hơn của các công ty trong nước so với công ty của các nước thành viên. Chính phủ Việt Nam vì vậy vẫn muốn duy trì sự bảo hộ nhất định đối với các ngành công nghiệp non trẻ nhằm mục đích đảm bảo nguồn thu ngân sách trước mắt và cuối cùng là xây dựng một cơ cấu công nghiệp hợp lý. Hay về thủ tục gia nhập WTO, hiện nay còn rất phức tạp và quá trình gia nhập còn quá kéo dài. Hơn thế nữa, những mục đích gia nhập thường xuyên thay đổi, trong khi đó những cuộc đàm phán kéo dài và những lợi ích mới trong mỗi nước thành viên lại đặt ra những vấn đề mới. Vì vậy cần phải có những cải cách nhất định trong thủ tục gia nhập. Tất nhiên là cần thiết phải có sự duy trì các tiêu chuẩn và không làm mất hiệu lực các luật lệ của WTO. Như vậy vẫn tồn tại một mâu thuẫn giữa việc kêt nạp thêm nhiều nước vào WTO và nhu cầu duy trì đặc tính của nó…

• TS. Nguyễn Thanh Đức (Viện Kinh tế Thế giới)